GILDI ALÞJÓÐLEGRA ENDURSKOÐUNARSTAÐLA Á ÍSLAND

Þann 31. ágúst 2010 skipaði viðskiptaráðherra nefnd, sem starfaði undir forystu Sigurðar Þórðarsonar fv. ríkisendurskoðanda. Í skipunarbréfi nefndarinnar var henni m.a. falið að fara heildstætt yfir lög og reglur sem gilda um endurskoðendur, skoða lagaumhverfi í helstu nágrannaríkjum, skoða hvað hefði mátt betur fara í aðdraganda hruns viðskiptabankanna varðandi atriði sem lúta að endurskoðendum omfl. Nefndin skilaði af sér viðamikilli 60 bls. skýrslu í janúar 2011. Í kafla 4.1.2. um endurskoðunarstaðla á bls. 18 er m.a. eftirfarandi að finna:

„Þrátt fyrir bráðabirgðaákvæði í lögum um að í góðri endurskoðunarvenju felist að endurskoðað sé í samræmi við alþjóðlega endurskoðunarstaðla, þá hafa staðlarnir hvorki verið þýddir né formlega samþykktir af Félagi löggiltra endurskoðenda sem íslenskir endurskoðunarstaðlar. Spurningar hafa vaknað um hvort ekki sé nauðsynlegt, til þess að tryggja beitingu íþyngjandi viðurlaga vegna brota á stöðlum, að gefa þá út í formi stjórnvaldsfyrirmæla sem birt væru lögum samkvæmt.

TILMÆLI
Nefndin telur að óvissa sé um lagalegt gildi alþjóðlegra endurskoðunarstaðla og því nauðsynlegt að efnahags- og viðskiptaráðuneyti kanni hvort þeir hafi verið innleiddir með fullnægjandi hætti. Ástæða þessarar óvissu snýr einkum að þýðingu, skuldbindingargildi og formlegri birtingu staðlanna“. Það er skemmst frá að segja, að umrædd könnun var aldrei framkvæmd.

Þann 1. janúar 2009 gengu í gildi ný lög um endurskoðendur á Íslandi – nánar tiltekið lög nr. 79/2008. Undirbúningur laganna hafði staðið yfir um nokkuð langt skeið og því hefur verið haldið fram, að þess hafi verið vandlega gætt að enginn úr hópi einyrkja í endurskoðun kæmi að undirbúningnum, enda kom á daginn að eftir setningu laganna virtist sem þeim hópi væri nánast gert ókleift að sinna sínu fagi – upp skyldi taka samstundis alþjóðlega endurskoðunarstaðla sem kölluðu á háskólanám í 4-5 ár. Engin „sólarlagsákvæði“ virtust vera fyrir eldri endurskoðendur. Við nánari skoðun reyndist þó eftirfarandi að finna í 9. gr. laganna: „Endurskoðandi skal rækja störf sín í samræmi við alþjóðlega endurskoðunarstaðla og alþjóðlega staðla um gæðaeftirlit sem teknir hafa verið upp í íslenskan rétt, sbr. 31. gr.“ Síðan kemur í bráðabirgðaákvæði II: „Þar til alþjóðlegir endurskoðunarstaðlar hafa verið teknir upp í íslenskan rétt, skal endurskoðun skv. 9. gr. fara eftir góðri endurskoðunarvenju“. Varla hefði þetta ákvæði verið sett inn nema eitthvað væri óklárt í grundvelli að framkvæmd laganna.

Frá upphafi var ljóst, að ákvæði hinna nýju laga um svonefnt endurskoðendaráð og gæðaeftirlit þess með störfum endurskoðenda myndi öðru fremur valda ágreiningi og átökum eins og fljótlega kom á daginn. Hörð gagnrýni, einkum frá einyrkjum í stéttinni, kom fram á framkvæmd gæðaeftirlitsins. Á aðalfundi FLE þann 4. nóvember 2011 kvaddi ég mér hljóðs og lýsti áhyggjum mínum af stöðu mála. Þar sagði ég meðal annars:

„Félagið okkar er að skiptast í tvær fylkingar – annars vegar þeir sem að sögn beita nýrri og lögvörðum aðferðum við endurskoðunarstörf sín og hins vegar hinir, einkum í eldri kantinum, sem fram til þessa hafa starfað sem góðir og samviskusamir endurskoðendur á grundvelli góðrar endurskoðunarvenju og finna sig nú skyndilega óörugga um sína stöðu – að þeim er sótt og hlutirnir skulu breytast hratt. Lögvarin atvinnuréttindi til áratuga eru í húfi og í loftinu liggur, að dómstólar gætu jafnvel komið við sögu við varðveislu þeirra, séu menn ekki hlýðnir og góðir. Hugtök eins og reynsla og þekking á verkefnum virðast skyndilega léttvæg séu þau ekki skýrt í staðla skrifuð“.

Stefán Svavarsson birti í FLE blaðinu í janúar 2013 grein undir heitinu „Einyrkjar í stétt endurskoðenda og alþjóðlegir staðlar“. Þar fjallar hann ítarlega um þetta mál og segir m.a.: „Þegar allt ofangreint er skoðað þykir þeim sem hér ritar full ástæða til þess að gera hlé á umræddri eftirlitsvinnu, a.m.k. á meðan hvorki er sátt um lagalega stöðu alþjóðlegra staðla né framkvæmd eftirlitsvinnunnar. Frá sjónarhóli einyrkjanna, sem nú sæta auknu eftirliti, sýnist ennfremur eðlilegt að spurt sé hvort hrunið á fjármálamarkaði hafi ekki gefið Endurskoðendaráðinu tilefni til að beina eftirlitskröftum sínum að fyrirtækjum og einstaklingum sem unnu fyrir fjármálafyrirtækin sem illa fóru út úr þeim hamförum. Svar við þeirri spurningu væri vel þegið“.

Þá kom m.a. fram í bréfi dags. 26/5 2014, sem formaður FLE ritaði ráðherra að minni beiðni, eftirfarandi: „FLE tekur aftur á móti undir að lagaleg óvissa sé til staðar um gildi staðlanna hvað varðar beitingu íþyngjandi viðurlaga vegna brota á þeim og ef þeim er ekki fylgt. Vísast í þessu samhengi í „Skýrslu um málefni endurskoðenda“ frá janúar 2011 sem unnin var á sínum tíma á vegum efnahags- og viðskiptaráðherra“. Gæðaeftirlit á vegum endurskoðendaráðs hófst síðan 2010 og olli strax eldri hluta stéttarinnar miklum erfiðleikum.

Þann 11/6 2012 barst mér síðan boðun um gæðaeftirlit frá endurskoðendaráði sem ég mótmælti af fyrrgreindum ástæðum og gengu bréfasendingar milli mín og ráðsins næstu mánuði. Þann 22/3 2013 barst mér bréf frá ráðinu þar sem mér var hótað tillögu um sviptingu réttinda til ráðherra, yrði ég ekki við boðun ráðsins um gæðaeftirlit. Í kjölfarið féllst ég á að taka á móti gæðaeftirlitsmönnum á starfsstöð minni. Af ýmsum ástæðum, m.a. breytingum á endurskoðendaráði, tókst ekki að koma þeim fundi á fyrr en 12/11 2013. Þar fóru gæðaeftirlitsmenn yfir gátlista 1 og 2 án athugasemda en þegar kom að gátlista 3, spurði ég, á hvaða grundvelli þeir hygðust byggja skoðunina. Svarið var – á grundvelli alþjóðlegra endurskoðunarstaðla. Ég bauð fram gögn til skoðunar, byggð á góðri endurskoðunarvenju jafnframt því að leggja fram tveggja síðna greinargerð fyrir afstöðu minni. Gæðaeftirlitsmenn afþökkuðu slíka skoðun og varð því ekki af frekara eftirliti. Heimsókn þessi hefur æ síðan verið skráð af endurskoðendaráði sem skilyrðislaus neitun á afhendingu vinnugagna án þess að geta nokkuð um forsendur.

Í kjölfarið hófst ný lota bréfasamskipta sem lauk með því að þann 28/4 2014 lagði endurskoðendaráð til við ráðherra að réttindi mín sem löggiltur endurskoðandi yrðu felld niður vegna „alvarlegra brota“ á lögum um endurskoðendur. Þann 8/5 2014 sá formaður FLE, ástæðu til að senda ráðuneytinu tölvupóst þar sem ákveðin atriði í greinargerð ráðsins vegna tillögunnar um sviptingu réttinda fólu í sér beinar rangfærslur á atburðarás og leiðrétti formaðurinn þær þar.

Í ágúst 2014 óskaði ég eftir áliti frá Guðmundi Ágústssyni hrl. og fyrrum alþingismanni á málavöxtum. Í áliti hans, dags. 4/9 2014 kemur m.a. fram sú afdráttarlausa skoðun, að „til að svipta eða skerða atvinnuréttindi þurfa lögin sem mæla fyrir um skerðinguna að vera skýr og ótvíræð og sett með tilliti til almannahagsmuna“. Þá kemur síðar fram í áliti hans að tillaga endurskoðendaráðs um sviptingu réttinda minna sé „ekki í nokkru samræmi við tilefnið“.

Úrskurður ráðherrans barst mér með bréfi dags. 20/5 2015 þar sem ekki var fallist á niðurfellingu réttinda minna. Niðurstaðan byggðist fyrst og fremst á því, að beita hefði átt 17. gr. stjórnsýslulaga – þ.e. svonefndri meðalhófsreglu á þann veg að veita hefði átt áminningu áður en niðurfelling réttinda kæmi til álita.

Blekið var vart þornað á úrskurði ráðherrans þegar mér barst ný boðun í gæðaeftirlit dags. 2/6 2015. Í ljósi fyrri niðurstöðu dró ég hlutleysi ráðsins og hæfi þess til að fjalla aftur um málið á málefnalegan og hlutlausan hátt mjög í efa í bréfi dags. 25/6 2015 en ráðið brá við hart með bréfi dags. 21/7 2015 og gaf sjálfu sér „heilbrigðisvottorð“ í þessum efnum („Endurskoðendaráð getur ekki fallist á meint vanhæfi sitt...“). Niðurstaðan varð síðan sú, eftir nokkur bréfaskipti til viðbótar, að ráðið lagði öðru sinni, með bréfi dags. 10/6 2016, til við ráðherra, að réttindi mín yrðu felld niður.

Úrskurður ráðherrans barst mér með bréfi dags. 21/11 2016 þar sem aftur var hafnað að fella niður réttindi mín og ástæðan var enn sú sama – ekki höfðu verið virt ákvæði stjórnsýslulaga um meðalhóf, þ.e. að veita mér áminningu áður en lögð væri til svipting. Í framhaldi ritaði endurskoðendaráð bréf til ráðherra þar sem ráðið sagði honum beinlínis „til syndanna“ vegna þessarar niðurstöðu. Í bréfinu stendur m.a.: „Endurskoðendaráð harmar niðurstöðu ráðuneytisins og bendir á að 17. gr. laga um endurskoðendur gerir það ekki að skilyrði að áminning sé veitt áður en lagt er til við ráðherra að réttindi endurskoðanda verði felld niður vegna brota gegn lögunum“ og í niðurlagi bréfsins stendur: „Þá er það mat endurskoðendaráðs að niðurstaða ráðuneytisins í málinu sé andstæð lögum og alþjóðlegum skuldbindingum“. Segja má, að „eggið“ hafi þarna tekið „hænuna“ í kennslustund.

Í millitíðinni hafði það gerst, að á aðalfundi FLE 30. október 2015 kvaddi sér hljóðs Sigurður Tómasson fyrrum formaður félagsins. Í ræðu sinni, sem hefur yfirskriftina „Einelti er ógeð“, fór hann yfir framkomu ráðsins gagnvart mér og gagnrýndi harðlega. Í framhaldi af ræðu Sigurðar ákvað ég að kæra ráðið til ráðherra fyrir einelti með bréfi dags. 18/5 2016. Ráðuneytið svaraði kærunni með bréfi dags. 19/10 2016. Í stuttu máli þá var niðurstaðan sú, að endurskoðendaráð hefði farið eftir reglum um gæðaeftirlit og að ekki væri ástæða til að grípa til aðgerða gagnvart ráðinu. Þriðja boðun í gæðaeftirlit barst mér síðan með bréfi dags. 18/5 2017 frá ráðinu og enn með orðunum „nafn yðar kom fram í úrtaki...“ osfrv. Eftir ítrekun og talsverð bréfaskipti lagði ráðið í þriðja sinn til við ráðherra, með bréfi dags. 17/11 2017, að réttindi mín yrðu felld niður. Tillagan hlaut ekki afgreiðslu ráðherra og var nú tíðindalítið í rúmt ár í þessu máli mínu.

Snemma á árinu 2018 tók ég þá ákvörðun að leggja inn réttindi mín fyrir árslok, enda fyllti ég sjö tugi ára í lok nóvember það ár. Samskiptin við ráðið og framkoma þess í tengslum við starfslok mín eru frásagnarverð. Þann 14/12 sendi ég ráðuneytinu ósk um að fá að leggja inn réttindi mín og skyldi innlögnin miðast við 31/12 2018. Mér barst bréf frá ráðinu dags. 31/1 2019 þar sem ráðið kvaðst hafa upplýsingar frá FLE um að ég hefði ekki uppfyllt kröfur til endurmenntunar fyrir árið 2018. Þessar kröfur hef ég ævinlega uppfyllt. Ég svaraði ráðinu um hæl og benti á beiðni mína um innlögn réttinda í desember 2018 og sagði m.a.: „Væri nú ekki rétt hjá endurskoðendaráði að afgreiða hlutina í réttri röð og hafa e.t.v. í leiðinni í huga málshraðareglu stjórnsýslulaganna?“.

Þann 5/4 2019 staðfesti ráðuneytið síðan beiðni mína um innlögn réttinda. Í framhaldi þar af óskaði ég eftir afriti af umsögn endurskoðendaráðs til ráðherra um innlögnina. Í bréfi ráðsins er m.a. að finna eftirfarandi: „Eins og áður hefur komið fram hefur Guðmundur Jóelsson ekki sinnt lögbundinni skyldu endurskoðenda til að stunda endurmenntun. Einnig liggur fyrir að Guðmundur hafi óskað eftir því að fá að leggja inn réttindi sín. Í ljósi beiðni um innlögn réttinda hefur endurskoðendaráð ákveðið að fylgja máli hans ekki eftir og var málinu lokað með ákvörðun ráðsins í dag“.

Þar sem hér var um bein ósannindi að ræða gat ég engan veginn sætt mig við þessi orð og kvartaði með bréfi dags. 7/5 2019 til ráðherra Fór ég fram á, að endurskoðendaráð drægi hin ósönnu orð um endurmenntunina til baka og bæðist afsökunar á þeim. Jafnframt að ráðherra áminnti ráðið og veitti því tiltal fyrir óforsvaranleg vinnubrögð. Ráðuneytið svaraði með bréfi dags. 31/5 2019 þar sem það taldi sig ekki hafa vald til slíks. Lokaorð í bréfinu eru þessi: „Eftirlit ráðuneytisins á grundvelli laga um endurskoðendur er almenns eðlis og eru möguleikar ráðuneytisins til að hafa afskipti af meðferð einstakra mála hjá endurskoðendaráði takmörkunum háðir“.

Hér virtist komið að leiðarlokum og þó. Þann 10/9 2019 beindi ég kvörtun til Umboðsmanns Alþingis þar sem framangreindir málavextir voru reifaðir. Umboðsmaður hefur nú, með bréfi dags. 14/11 2019 ritað ráðuneytinu bréf um málið. Bréfið verður vart skilið á annan veg en þann, að hann telji að ráðuneytinu hafi borið að afgreiða fyrrnefnda kvörtun mína frá 7/5 2019 efnislega og fari fram á, að slíkt verði gert, ella muni hann gera það. Þannig stendur málið nú.

Deila þessi hefur frá upphafi, í grunninn, snúist um óvissu um lagalegt gildi hinna alþjóðlegu endurskoðunarstaðla á Íslandi.
Í Morgunblaðinu 19/9 2015 var eftirfarandi eftir mér haft: „Það óskiljanlegasta af öllu í þessu máli er þó það, að ráðuneytið og aðrir sem málið varðar hafa með öllum ráðum komið sér undan því að svara efnislega þeim grundvallarspurningum sem deila þessi snýst um, þ.e. um gildi alþjóðlegu endurskoðunarstaðlanna á Íslandi“. Litlu síðar: „Ástæða þessar óvissu snýr einkum að þýðingu, skuldbindingargildi og formlegri birtingu staðlanna“.

Spurningunum verður sennilega aldrei svarað úr þessu. Ný og gjörbreytt lög um endurskoðendur hafa tekið gildi og vonandi leynast ekki í þeim álíka ágreiningsefni og hér hefur verið fjallað um.